محمدحسن جعفرزاده

یکی از مسائلی که در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی قابل طرح است نسبت انقلاب با فضای مجازی به عنوان یکی از دستاوردهای تمدن غربی است.در حقیقت بحث از «رابطه انقلاب و فضای مجازی» بعد از جدی شدن حضور این پدیده در مناسبات انقلاب اسلامی مورد توجه برخی از اندیشمندان و صاحب نظران قرار گرفت و از این نظر مساله ای جدید محسوب نمی شود. اما یکی از مباحثی که در چند سال اخیر به عنوان یکی از موضوعات گفتمانی انقلاب در حال رشد و شکوفایی است، شعاری با عنوان «انقلاب اسلامی در فضای مجازی» است. طراحان این شعار معتقدند باید در فضای مجازی انقلاب رخ دهد و نظام اسلامی نباید در مقابل سونامی فضای مجازی که عرصه های گوناگون نظام را مورد تهدید قرار داده است، منفعل بوده و به رفرم یا تغییرات حداقلی بسنده کند.

در نگاه اول به نظر می رسد این دو اصطلاح در مقابل همدیگر قرار دارند و نمی توان محمل مشترکی برای آنها در نظر گرفت اما با دقت نظر روشن می شود که طرح انقلاب در فضای مجازی، یکی از راهکارهای حل مساله نسبت انقلاب و فضای مجازی است. به نظر نویسنده برای پاسخ به نوع رابطه انقلاب و فضای مجازی سه رویکرد بنیادی، راهبردی و کاربردی وجود دارد که در ادامه به هریک از این رویکردها اشاره ای مختصر شده و در پایان مشخص می شود که انقلاب در فضای مجازی در چارچوب کدام یک از آنها قابل تحلیل است.

در بحث بنیادین از رابطه انقلاب و فضای مجازی، باید از منظر مبانی انقلاب و فضای مجازی به دنبال راهکار گشت. به این معنی که مبانی ارزشی پذیرفته شده در انقلاب اسلامی را با مبانی حاکم بر فضای مجازی به عنوان یکی از عناصر دنیای مدرن مورد مقایسه قرار داد و در این چارچوب، راهکاری اصولی ارائه داد. به عنوان نمونه یکی از مباحث مهم در این زمینه، مساله تلاش اسلام و معارف دینی در رشد قوه عاقله آدمی و به بند کشیدن قوای مخیله و واهمه است؛ قوایی که که آدمی را به وادی وهم و خیالات رهنمون می سازند. بر این اساس، هرچه انسانِ مومن بتواند بُعد عقلانی وجود خود را رشد دهد، زمینه کمال و قرب الی الله در او فراهم تر می شود.در این میان آنچه مزاحم و مانع از رشد عقلانیت است، پرواز قوه واهمه و مخیله و جولان افسارگسیخته اوهام و خیالات در نفس آدمی است.از این رو، تلاش نظام ارزشی، اخلاقی و تکلیفیِ دین مبین اسلام در کنترل و محدود کردن این قواست می باشد. اما در مقابل، بستر ارتباط فضای مجازی با نفس آدمی از دریچه قوه خیال و قوه واهمه آدمی است و هرچه انسان با این فضا بیشتر مانوس شود، رشد این قوا در او شدت می یابد.

از سویی نیز در فضای مجازی مخاطب هیچ شناختی از گوینده سخن ندارد، و حتی زمینه برای پنهان سازی اطلاعات درست از سوی طرفین گفتگو بسیار زیاد است و قاعدتا تجاوز به حریم یکدیگر نیز بسیار اتفاق می افتد. اما بر مبنای ارتباطات اسلامی، ارتباط مستقیم و شهودی بر روی نفس آدمی اهیمت بالای دارد و به همین سبب، شخصیت گوینده سخن و ارائه دهنده نظر بسیار مهم است؛ از این روست که آموزش و تبلیغ چهره به چهره به عنوان یکی از رسانه های منحصر به فرد انقلاب اسلامی مطرح است و علما نقش بی بدیلی در انتقال مفاهیم متعالی انقلاب به مردم دارند: « ما وسیله‌هایى داریم که این وسیله‌ها منحصربه‌فرد است؛ یکى از آنها ...جامعه‌ى مدّاحند. این مخاطبه‌ى چهره‌به‌چهره و روبه‌رو و استفاده‌ى از ابزار هنر براى انتقال مفاهیم به مخاطبین در شکل انبوه آن...یکى از وسایل منحصربه‌فردى است که ما داریم، آنها [غربی ها] ندارند... منبرها یکى از آن وسایل منحصربه‌فرد است.[1] ارتباط مستقیم علما با مردم، یک عامل و عنصر بى‌بدیلى است؛ هیچ چیزى جاى این را نمی گیرد، هیچ چیزى؛ حتى صداوسیما که یک رسانه‌ى فراگیر است، نمی تواند جاى ارتباط مستقیم علما و متفکرین دینى را با مردم بگیرد.[2]»

بنابراین، گفتمان انقلاب اسلامی باید نسبت انقلاب با فضای مجازی را در این سطح تحلیل نماید و راهکار بنیادی خود را برای تعیین نوع مواجهه انقلاب با این پدیده مشخص کند. طبیعی است از آنجا که تعیین نسبت میان این دو در سطح مبانی صورت می گیرد، ارائه پاسخ و راهکار مواجهه، در افق بلند مدت به ثمر خواهد نشست و به همین خاطر در اولویت توجه جبهه گفتمانی انقلاب اسلامی قرار ندارد. با این وجود لازم است جبهه فکری انقلاب، کرسی های مشترکی میان صاحب نظران حوزوی و اندیشمندان دانشگاهی برای تحلیل موضوع راه اندازی کند و از منظر غرب شناسی، فلسفه تکنولوژی و... موضوع را مورد بررسی قرار دهد.

در رویکرد راهبردی، مساله از منظر روش شناختی مورد توجه قرار می گیرد. منظور از بحث روش شناختی، بررسی تفاوت روشی و ابزاری انقلاب و تمدن اسلامیِ در حال شکل گیری با تمدن مادی غرب در برقراری ارتباط میان انسان هاست. اصلی ترین بحثی که در این قسمت قابل پیگیری است، ناتوانی تمدن مادی در مدیریت نفوس انسان ها در فضای حقیقی و ضعف در ایجاد شبکه های حقیقی بشری است؛ به همین خاطر سردمداران این تمدن به سمت گسترش فضای مجازی و شبکه های غیر حقیقی حرکت کردند تا از این طریق بتوانند مدیریت افکار و احساسات جوامع بشری را در دست گیرند. عوامل گوناگونی در شکل گیری این نقصان دخالت دارد که مهم ترین آن ها عبارت است از تضاد شعارهای تمدن غرب با فطرت پاک آدمی که باعث شده است غرب نتواند ارتباط روشنی با روح قدسی و فطرت پاک آدمی برقرار کند؛ به همین خاطر به سمت شیوه های دیگری از مدیریت و جهت دهی به انسانها رفته است که کمتر ارتباطی با ابعاد معنوی و الهی بشر دارد.

از سویی نیز در چارچوب جهانی سازی و تبدیل عالم به یک دهکده جهانی و حاکمیت گفتمان واحد غربی در آن، مجازی سازی ارتباطات و رسانه ها نقشی استراتژیک دارد؛ چرا که در راستای تغییر در نوع و نسبت ارتباطات میان انسانها، ابزار و وسایل ارتباطی نیز دستخوش تغییر ماهیت می شود.

اما در مقابل، تمدن کهن اسلامی و بخصوص جامعه شیعه به دلیل برخورداری از پایگاه قوی و محکم در ایجاد ارتباط با نفوس آدمی، از صدر اسلام تا کنون توانسته است  شبکه های حقیقی مختلفی را شکل دهد و از این طریق جریان هدایت الهی را محقق نماید. تاکید اسلام بر خانواده، استفاده وسیع از شبکه های مساجد در طول تاریخ، پایگاه های نماز جمعه و... در کنار مناسبت های جماعت محور همچون فرائض اعیاد اسلامی، محرم و صفر و...، گوشه ای از مدل کلان و جامع اسلام در ایجاد شبکه های هدایت انسانی است.

انقلاب اسلامی هرچند در فرآیند پیروزی نهضت و در دوران دفاع مقدس، استفاده های بسیاری از این شبکه ها داشت و از این طریق توانست اراده های انسانی را بسیج کند و حتی تشکیلات مبارکی با عنوان شجره طیبه بسیج را بنا نهد، اما متاسفانه تلاش مقبولی در جهت احیای شبکه های سنتی تمدن اسلام نداشته است و حتی در برخی از موارد به دلیل پررنگ کردن نقش رسانه های مدرن، خود زمینه کمرنگ شدن شبکه های اصیل انقلاب را فراهم کرده است.

بنابراین رویکرد راهبردی در تبیین رابطه انقلاب اسلامی با فضای مجازی و دیگر رسانه های مدرن، باید به دنبال تعیین جایگاه تمدنی شبکه های حقیقی اسلام در فراگرد ارتباط و هدایت اراده های مردم در شرایط امروز جهان باشد؛ در شرایطی که تمدن مادی در بسیاری از امور زندگی بشر نفوذ کرده و تمدن برآمده از انقلاب اسلامی، در میان مدت، چاره ای جز تعریف نوع هم زیستی خود با ارکان و محصولات این تمدن ندارد.بر این اساس، جبهه فکری انقلاب اسلامی باید از منظر تاریخ تمدن اسلام و فلسفه ارتباطات و حتی علومی چون جامعه شناسی و مدیریت، پاسخ روشنی به این مساله ارائه نماید.البته در این میان جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی هم موظف است تلاش مضاعفی در گفتمان سازی از نقش بی بدیل و تاثیرگذار حلقات شبکه جامع تمدن اسلامی و  احیای آنها داشته باشد.

اما در رویکرد سوم که به دنبال پاسخی کاربردی به نسبت انقلاب و فضای مجازی است، باید راهکاری روشن در جهت به خدمت گرفتن این پدیده مدرن و هضم آن در هاضمه قوی انقلاب اسلامی ارائه داد.به نظر نویسنده شعار «انقلاب در فضای مجازی» پاسخ درخوری به این مساله در سطح کاربردی است. زمینه شکل گیری این نظریه از آنجا صورت گرفت که مقام معظم رهبری برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی، گفتمانی را با عنوان «فرآیند تحقق اهداف انقلاب اسلامی» مطرح کردند. این گفتمان که به عنوان نقشه راه انقلاب اسلامی به شمار می رود، مسیر دستیابی به اهداف انقلاب را در 5 مرحله ترسیم می کند: مرحله اول: انقلاب اسلامی؛ مرحله دوم: نظام سازی اسلامی؛ مرحله سوم: دولت سازی اسلامی؛ مرحله چهارم: جامعه سازی اسلامی و مرحله پنج: امت سازی اسلامی و دستیابی به تمدن بین الملل اسلام.

این فرایند به قدری در ذهن رهبری عزیز شکل یافته و تثبیت شده است که گام های حرکت بیداری اسلامی در منطقه را با این منطق مورد بررسی قرار می دهند. ایشان در همین راستا معتقدند در کشورهای بیداری اسلامی انقلاب رخ داده است و اکنون لازم است مرحله نظام سازی را به درستی پشت سر بگذارند. حتی شکست اخوان المسلمین در مصر را نیز به واسطه برخی ناشی گری ها در این مرحله و بخصوص نداشتن رهبری الهی همچون امام خمینی (ره) عنوان می کنند؛رهبری که همانند امام راحل با مدیریت الهی خود بتواند آنها را از مرحله دوم  انقلاب به سلامت عبور دهد.

با مدل سازی از این گفتمان می توان آن را بسترهای دیگری نیز مورد استفاده قرار داد که یکی از این بسترها فضای مجازی است.به دیگر بیان اگر انقلاب اسلامی را به عنوان یک حقیقت در نظر بگیریم که می تواند در زمینه ها و بسترهای مختلفی اهداف مرحله ای خود را پیاده سازد، قاعدتا یکی از این بسترها فضای مجازی است.البته این سخن به معنای پذیرش خلق دنیای جدید در فضای سایبر نیست؛ بلکه اگر به همین اندازه بسنده کنیم که مناسبات فضای مجازی مناسباتی متفاوت از فضای بیرون است، این مدل قابل ارائه خواهد بود.  بر این اساس می توان 5 مرحله فرایند را در این فضا تطبیق داد و بررسی کرد که اکنون ایران اسلامی در کدام مرحله از مراحل تحقق انقلاب اسلامی در این فضاست.

برای این منظور ابتدا لازم است منظور از مراحل فرایند در نقشه راه انقلاب مشخص شود و سپس نسبت هریک با فضای مجازی و مصداق مشخص آن در این فضا تعیین شود. در این نوشتار به دلیل اختصار به دو مرحله اول اشاره خواهد شد:

در نگاه مقام معظم رهبری، اولین هدف در مسیر شکل گیری و تکوین انقلاب اسلامی این بود که رژیم شاهنشاهی برچیده شود؛ در حقیقت به دلیل اینکه رژیم حقوقی سیاسی بر کشور ایران حکومت داشت که با رویکردی های اسلام شیعی در اداره حکومت در تضاد بود، چاره ای جز برچیده شدن بساط ظلم و خباثت رژیم شاهنشانی وجود نداشت.به همین خاطر مردم ایران در بیست و دوم بهمن سال 57، رژیم 2500 ساله شاهنشاهی را ساقط کردند. در ادامه رهبران انقلاب بلافاصله زمینه را برای شروع مرحله نظام سازی آماده کردند و با تدوین قانون اساسی توسط خبرگان و تایید آن توسط مردم از طریق صندوق رای، نظام جمهوری اسلامی به عنوان رژیم حقوقی سیاسی انقلاب اسلامی برگزیده شد.

حال سوال اینجاست که نظام اسلامی در مقام تطبیق این مراحل در فضای مجازی، در کدام مرحله قرار دارد؟ آیا هنوز در حال تنفس در هوای آلوده نظام غربی در فضای مجازی است و یا توانسته است نظام حقوقی حاکم بر این فضا را به نفع آرمان ها و ارزش های اسلامی تغییر دهد؟ طراحان شعار انقلاب در فضای مجازی با ارائه دلایل مختلف معتقدند نظام اسلامی هنوز نتوانسته است زمین بازی در فضای سایبر را تحت اختیار خود بگیرد و در حال بازی در زمین دشمن است.از این رو هرنوع تلاش برای نزدیک کردن این فضا با ارزش ها و آرمان های انقلاب اسلامی، معنایی جز رفرم و تغییرات پراکنده و جزئی ندارد.به همین خاطر نیاز به یک حرکت انقلابی در درون جبهه انقلاب اسلامی برای عبور از این مرحله و کنار گذاشتن اینترنت آمریکایی حاکم بر فضای سایبری ایران وجود دارد.

البته آنچه در این رویکرد مورد تاکید است، لزوم طراحی و تولید سیستم جایگزین برای اینترنت موجود است تا پس از برچیده شدن نظام سخت افزاری و نرم افزاری فعلی، بلافاصله بتوان مرحله تحقق بخشی و تثبیت نظام جدید را آغاز کرد . این نگاه معتقد است شبکه ملی اطلاعات و پروژه های اقماری مرتبط با آن در حکم نظام نوین مورد تایید نظام اسلامی در این فضاست و همانطور که حضرت امام خمینی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کلیات مدل مردم سالاری دینی را مبتنی بر نظریه ولایت فقیه طراحی کردند، و بلافاصله بعد از انقلاب زمینه برای تحقق بخشی به آن در ساختار انقلاب فراهم شد، دولت جمهوری اسلامی نیز باید همت خود را در طراحی این شبکه بومی و پیشرفته قرار دهد.

بنابراین، جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی باید با محوریت بخشی به شعار انقلاب اسلامی در فضای مجازی، اقدامات و راهبردهای سلبی و ایجابی موجود در این فضا را به سمت تحقق مرحله اول متمرکز نماید.اولویت های اقدام در این مرحله نیز توجه و تاکید بر آسیب های فرهنگی، امنیتی، سیاسی و اقتصادی ناشی از فضای مجازی موجود در کشور و نیز مطالبه از مسئولین کشور در طراحی و تولید شبکه ملی اطلاعات و پروژه های اقماری آن است، تا پس از فراهم شدن زمینه های پذیرش از سوی مردم و نخبگان، اقدامات لازم برای راه اندازی شبکه ملی اطلاعات به سرعت صورت پذیرد.

جبهه فکری انقلاب اسلامی نیز باید تلاش نماید تا تجربیات مرحله انقلاب اسلامی از سال 42 تا 57 و همچنین تجارب مرحله نظام سازی را به منظور استفاده در فرآیند تحقق این مراحل در فضای مجازی تبیین نماید.مشابه سازی رخداد ها در  این دو فضا،  کمک شایانی در عبور مطمئن و سریع از این مراحل در فضای مجازی می کند. به عنوان نمونه می توان راهبردهای دشمنان یا مخالفان در مواجهه با انقلاب و تشکیل نظام جمهوری اسلامی را با راهبردهای دشمنان و ایادی داخلی آنها در نفی اینترنت آمریکایی و راه اندازی شبکه ملی اطلاعات را مورد مقایسه قرار داد.

به عنوان مثال همانطور که عده ای در دوران مبارزه مردم را از انقلابیون می ترساندند و آنها را مخالف پیشرفت و ترقی معرفی می کردند،امروز نیز مخالفان شبکه ملی اطلاعات منتقدان اینترنت موجود را مخالف پیشرفت و توسعه معرفی می کنند. در صورتی که منتقدان معتقدند اینترنت موجود علاوه بر فراهم کردن زمینه های تهاجم گسترده فرهنگی دشمن، از نظر اقتصادی سبب شده است ارز فراوانی از کشور خارج شود و در مقابل هزینه بالای تمام شده برای کاربران ایرانی، اینترنت کشور به مراتب سرعت پایین تری نسبت به دیگر کشورها داشته باشد. همچنین زمینه انحصار و دلالی برخی از سودجویان را فراهم کرده و فضای رقابت را در این حوزه به حداقل رسانده است؛ در عین حال که بستری برای رصد اطلاعات شخصی و ملی توسط بیگانگان شده است و زمینه تحرکات ضد امنیتی دشمن در این شرایط را بسیار زیاد کرده است و... اما در مقابل با راه اندازی شبکه ملی اطلاعات کاربران با هزینه کمتری می توانند با سرعت 20 مگابات در ثانیه از اینترنت بهره ببرند؛ همچنین از خروج بدون توجیه ارز از کشور جلوگیری شده و اشتغال زایی در این عرصه اتفاق می افتد؛ از پهنای باند داخلی استفاده شده و کاربران و سازمان ها می توانند از امنیت تضمین شده ای برخوردار باشند. حال سوال اینجاست که کدام یک از این دو دیدگاه با پیشرفت می سازد و کدام یک کشور را در وابستگی و عقب ماندگی غرق می کند.

یکی دیگر از شگردهای مخالفان شبکه ملی اطلاعات که با مرحله نظام سازی در سال 58 قابل مقایسه است، انحراف در نظام جایگزین است. همانطور که مخالفان جمهوری اسلامی سعی داشتند با پیشنهادهایی چون جمهوری دموکراتیک اسلامی یا اصرار بر حذف قید مطلقه در ولایت فقیه، این نظام مترقی را به انحراف بکشانند، امروزه نیز مخالفان شبکه ملی اطلاعات سعی می کنند با تقلیل این شبکه به اینترانت و یا مساوی دانستن آن با فیلترینگ و... ماهیت این شبکه را به انحراف بکشانند و یا به گونه دیگری به مردم معرفی نمایند.

در پایان لازم به ذکر است که هرچند توجه به دو رویکرد بنیادی و راهبردی برای تعیین نسبت میان انقلاب و فضای مجازی لازم است، اما آنچه در این شرایط از اولویت اقدام برخوردار است، تمرکز جبهه فکری وفرهنگی کشور بر تحقق شعار انقلاب در فضای مجازی است. بدون تردید محوریت یافتن این راهبرد در رابطه با فضای مجازی سبب خواهد شد فعالیتهای پراکنده جبهه انقلاب در ارتباط با این فضای چتر واحد گفتمانی پیدا کند و زمینه برای هم آهنگ شدن راهبردها و هم افزایی و انسجام بخشی به اقدامات بیشتر فراهم شود.

[1] . بيانات در ديدار جمعى از مداحان اهل بیت علیهم‌السلام، 31/01/1393.

[2] . بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اعضاى مجلس خبرگان رهبرى، 13/06/1393.

منبع